Құрманғазы атындағы оркестр. 90 жылдық тарих.

1933 жылы ел ішінде білім, әдебиет, ұлттық өнер, мәдениет бағыттары жаңа арнаға бет бұрды. Қазақстан Өлкелік комитетінің Халық-ағарту Комиссары Темірбек Жүргеновтің жетекшілігімен Республикада көркемөнерпаздар қызметі қанат жайды. Алғашқы Қазақ музыкалық драма театры құрылды. Оқу орындары ашылды. Музыкалық бағыттағы өнер ордалары бой көтерді. Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық халық аспаптар оркестрі 1934 жылы құрылды. Оркестрдің қалыптасу кезеңінде бірінші көркемдік жетекшісі әрі бас дирижері академик Ахмет Жұбанов болды. 1933 жылы Алматы музыкалық-драма техникумы жанынан Академик Ахмет Жұбановтың жетекшілігімен ұлттық музыкалық аспаптарға негізделген 11 талантты домбырашыдан құрылған шағын ансамбль құрылды. Өнер ұжымының негізін құрағандар қазақ музыка өнерінің алғашқы кәсіби мамандары қобызшы Жаппас Қаламбаев, сыбызғышы Ысқақ Уәлиев, домбырашы-күйшілер Махамбет Бөкейханов, Науша Бөкейханов, Лұқпан Мұхитов, Қамбар Медетов, Қали Жантілеуов, Уақап Қабиғожин, Ғабдұлман Матов сынды шебер орындаушылар мен халықтық музыка орындаушылары болды. Музыкалық техникум жанынан құрылған шағын ансамбль алғаш рет 1934 жылы Халық өнерпаздарының I Слетіне қатысып өнер көрсетті. Бұл домбырашылардан құралған ансамбльдің ұлттық музыка өнері тарихындағы алғашқы концерті болды. Ансамбльдің алғашқы репертурында «Кеңес», «Би күй», «Қарабас» күйлері мен «Балқурай», «Қарғаш» халық әндері болды. Қазақ Орталық Атқару Комитеті I Бүкіл Қазақстандық халық өнерпаздарының слетінде өнер көрсеткен талантты домбырашылардың өнерін жоғары бағалап, оркестр құру туралы арнайы қаулы қабылдайды. Арнайы қаулының негізінде Қазақ АССР Халық Ағарту Комиссариаты 25 маусымда музыкалық-драма техникумы жанынан Қазақ Орталық Атқару Комитетінің оркестрін құру туралы шешім қабылдайды. Ұлттық музыкалық аспаптарда орындаушылық шеберлігі жоғары домбырашылардан құралған ансамбль аз уақыт ішінде халықтың ықыласына бөленеді.

Академик Ахмет Жұбановтың басты мақсаты – оркестрдің алғашқы қалыптасу кезеңінде бойында табиғи талантымен талайды таңқалдырған домбырашылардың музыкалық білімін жетілдіріп, академиялық дәрежеге көтеру болды. Сол сәтте көптеген домбырашылардың қатысуымен бабалар аманаты болған Құрманғазы Сағырбайұлының, Дәулеткерейдің, Дина Нұрпейісовалардың көптеген күй мұрасын оркестрге түсіріп, ғылыми бағытта шығармашылық жұмыстар атқаралды. Халық арасынан шыққан талантты өнерпаздардан құрылған өнер ұжымының алғашқы репертуары халық жадында сақталған халықтық ән-күй мұраларымен толықтырылды. Әр орындаушының өзіндік аспапта орындау ерекшелігі мен шеберлігі болды. Дала таланттары домбырашы Уақап Қабиғожин Құрманғазының «Сарыарқа», «Балбырауын», «Серпер» күйлерін, Науша Бөкейханов Құрманғазының «Көбікшашқан» күйі мен Дәулеткерейдің «Қосалқа», «Топан» күйлерін, Қали Жантілеуов Құрманғазының «Адай», «Қайран шешем», «Ақбақай» күйлерін алғашқы кәсіби өнер ұжымының репертуар қоржынына енгізді. Оркестрдің алғашқы концерттік бағдарламасына Құрманғазының «Адай», «Балбырауын», «Серпер» күйлері мен Дәулеткерейдің «Қосалқа», «Қыз Ақжелең» күйлері, «Толқын», «Қызыл бидай» халық әндері құрады. Оркестрдің шығармашылық өрлеу кезеңінің нәтижесінд 1935 жылы Жамбыл атындағы Қазақ Мемлекеттік филормониясы құрылды. Осы жылы оркестр өзінің тарихында алғашқы гастрольдік сапарын Шымкент, бұрыңғы Гурьев қазіргі Маңғыстау облыстарына жасады. Оркестрдің гастрольдік сапарлары барысында халық күйлерінің қоры жинақталды. Көбінесе Құрманғазы Сағырбайұлының күйлері оркестр репертуарына ерекше серпін берді. 1936 жылы оркестр Мәскеуде өткен Қазақ халқының өнері мен мәдениетінің 10 күндік Декадасына қатысты. Бұл қазақ ұлтының мәдени өміріндегі жаңа тарихи бетбұрыс болды. Декадада «Қыз Жібек», «Жалбыр» опаралары қойылды. Ұлттық би өнері көрсетілді. Декаданың қорытындысы ұлттық аспаптарға негізделген оркестрдің концертімен аяқталды. Оркестрдің бас дирижеры және көркедік жетекшісі Ахмет Жұбановтың жетекшілігімен Құрманғазының «Адай», «Серпер», «Балбырауын», «Көбікшашқан» күйлері орындалды. Декада жаңа құрылған оркестрге ерекше серпін берді. Оркестрдің шығармашылық жолы кеңінен дамыды.

Еліміздің музыка тарихындағы тұңғыш оркестр халқымыздың бай дәстүрлі музыкалық мәдениетін дамыту жолында биік армандар мен айқын мақсаттарды көздеді. Алғашында ансамбль болып құрылған шығармашылық ұжым ел жадында сақталған дәстүрлі халық музыкасын дамытуды, ең қарапайым аспаптар: домбыра, қобыз, сыбызғының дыбыстық ерекшеліктерін жетілдіруді мақсат етіп қойды. Ұлттық музыкалық аспаптарды жетілдіру шеберханасы оркестрге қажетті домбыра, қобыз және басқа да халық аспаптарының үлгілерін жинақтап, олардың сапасын арттыру жұмыстарын бастады. Андреев атындағы орыс халық аспаптар оркестрінің ықпалы зор болды. Андреев атындағы орыс халық аспаптар оркестрінің үлгісінде оркестрлік ұжымдардың құрылуы, қобыз бен домбыра түрлерінің жетілдірілуі В.В.Брусиловскийдің жетекшілігімен академик Ахмет Жұбанов пен композитор Е. . Композитор Бақытжан Байқадамов оркестрдегі халық аспаптарының акустикалық және физикалық сипаттамаларын ғылыми тұрғыдан дамытуға үлкен үлес қосты. Композитор көп жылдарды музыкалық аспаптардың өзіндік дыбысын зерттеуге арнады. Оркестрдің даму тарихында белгілі шебер аспапшы Қамар Қасымовтың есімі ерекше орын алады. Шебер аспап жасаушы халық оркестріне дайындалған аспаптардың тондық ерекшеліктерін сақтай отырып, аспаптарды классикалық аспаптар деңгейіне дейін көтерді. Оркестрді академиялық деңгейге көтеруге кәсіби түрде жасалған музыкалық аспаптар көмектесті. Шебердің қолынан шыққан аса құнды музыкалық аспаптар бүгінге дейін еліміздегі және көршілес Ресейдегі мұражайларда сақтаулы. Академик Ахмет Жұбанов өз естелігінде: «Бастапқы кезеңде халық шығармашылығы мен халық музыкалық аспаптарын зерттеу мен дамытуда түрлі қиындықтар болды. Домбыра мен қобыздың дыбыстық ерекшеліктерін акустика заңдылықтарына сәйкес үйлестіре алатын қазіргі музыка шеберлері жетіспеді. «Орыс музыкалық аспаптарын жетілдірген ағайынды Борис пен Эммануэль Романенколар халық аспаптарын үйрену үшін аянбай еңбек етті», - деп жазады ол. Қазіргі кезде оркестрлерде қолданылатын музыкалық аспаптардың шығу тегі осы шеберлердің кәсіби шеберлігінен туындады.

Құрманғазы Сағырбайұлы 1818 жылы дүниеге келген. Күйші бала күнінен өнерге әуес болды. Күйшінің дарынын ұштап, өнерін биікке көтерген қарапайым халық болды. Өзінің ұстазы Ұзаққа лесіп, ел аралап домбырыашылық өнер сайысына түсіп, атақты күйші атанды. Құрманғазы Сағырбайұлы халықтың мұң-мұқтажын, қайғы-қасіретін күймен жеткізді. Құрманғазының ғажайып күйлері, халықтың күш-жәгерін тасытып, қайрат берді. Күйшінің ең алғашқы туындыларының бірі «Кішкене» күйі шаруалар көтерілісінң көсем Исатайға арналып, ел бастаған ерен ердің ерлігін аңғартады. «Балбырауын», «Қайран шешем» күйлері адамның жеке көңіл-күйін білдірсе, «Ақбақай», «Көбік шашқан», «Ақсақ киік», «Түрмеден қашқан» күйлерінде азаттықты аңсаған халықтың асыл арманы қос ішекте тербеледі. «Адай» күйінде халық күресінің құдірет-күші, кең далада дүркіреп шапқан тұлпарлар тұяғының екпіні суреттеледі.Құрманғазы Сағырбайұлының бай күйшілік мұрасы ұлттық музыка өнерінің даңқын әлемге асқақтатты. 1944 жылы жылы оркестрдің он жылдығы қарсаңында Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің арнайы қаулысымен музыкалық ұжымға ұлттық саз өнерінің классигі Құрманғазы Сағырбайұлының есімі берілді. Құрманғазы Сағырбайұлының әр туындысы ұлттық оркестрдің тұмары іспеттес. Бүгінгі күні күйшінің «Сарыарқа» күйі оркестрдің төлқұжатына айналып отыр. Ұлттық оркестрдің әрбір концерттік бағдарламасын «Сарыарқа» күйімен аяқтау оркестр тарихындағы үзбей жалғасып келе жатқан дәстүрге айналды.

Ұлттық оркестрді ұйымдастырып, іргесін қалаған А. Жұбановтың тағылымдық ісін жалғастырып, әр жылдарда оркестрдің тізгінін ұстаған Л. Хамиди, Л. Шаргородский, Н. Тілендиев, Ф. Мансуров, Ш. Қажығалиев, А. Мырзабеков, М. Аубакиров сынды дарынды дирижерлар мен көркемдік жетекшілер оркестрдің шығармашылығын дамыту жолында аянбай еңбек етті. Осы алып тұлғалардың ішінде ғұмырының 42 жылын оркестрге арнап, ордасын әлемдік мәдениеттің төріне шығарған КСРО және Қазақстанның Халық артисі - Шамғон Сағаддинұлы Қажығалиев болды. Ол оркестрдің бағдарламасына ұлттық және шетел халықтарының музыкалық шығармаларын енгізе отырып, оркестрде қолданылатын аспаптар құрамына да аса мән берді. Себебі, оркестр бағдарламасындағы Құрманғазының «Сарыарқа», «Көбік шашқан», Түркештің «Көңілашар», Брамстың «Венгер биі», Н. Тілендиевтің «Махамбет», Е. Г. Брусиловскийдің «Исаның желдірмесі» т.б. сияқты жігерлі де қуатты шығармаларды орындау классикалық аспаптардың көмегін қажет етті. Осы мақсатқа сай Ш.Қажығалиев оркестр тарихында алғаш рет 1950-51 жылдарда Москваның аспаптар жасау шеберханасынан 50-ден аса аспаптар жасатып оркестр құрамына қосты. Оркестр әр жылдары елімізден тыс Чехословакия, Португалия, Польша, Франция, Москва, Қытай, Корея т.б. секілді шет мемлекеттерінде өнер көрсетіп, халықтық шығармаларды насихаттаудағы зор жетістіктері үшін 1978 жылы алғаш рет «Академиялық оркестр» деген жоғары атаққа ие болып, «Халықтар Достығы» орденімен марапатталды.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары оркестр үшін жаңа шығармашылық кезең басталды. Оркестрдің басшысы болып Еркебұлан Мүсіреп тағайындалды. 1992 ҚР Мәдениет министрлігінің бұйрығымен оркестрдің көркемдік жетекшсі және бас дирижеры дарынды күйші, композитор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Айтқали Жайымов тағайындалды Айтқали Жайымов Ахмет Жұбановтардан бастау алған мол шығармашылық сабақтастықты ұштастырып одан әрі дамытты. Оркестрдің шығармашылығына жаңа бағытта серпін берген Айтқали Жайымов ұжымның репертуарын тың шығармалармен байытып, оркестрге жаңа музыкалық аспаптарды енгізу жұмыстарын қолға алды. Оркестрдегі жоғары көркемдік орындаушылық шеберлік деңгейін көтеру мақсатында 1992 жылдан бастап музыканттардың конкурсын ұйымдастырып тұру үздіксіз жалғасып келеді. Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде оркестрде қызмет атқарған кәсіби музыка мамандары Тұяқ Шәмелов, Қуаныш Әжімұрат, Құндыз Қаламбаева, Қошқарбек Тасбергенов, Ғайни Болтаева, Роза Қойшиева, Батыр Теміралиев, Гүлнар Әділова, Ләйлә Мазова, Гүлнар Қабашева, Ерболат Ерғалиев, Өтепберген Хамзин, Нұрлыбай Сұлтанов, Ақылжан Құлметов, Есдаулет Исаметов, Ләйлә Шонова, Темір Тікішев, Қабдолла Мұқановтар оркестрдің жаңа бір белесіне бағыт бұрды. Оркестрдің кезекті дирижеры Жалғасбек Бегендіков өзіндік шығармашылыққа толы жоғары деңгейімен өрелі өнер иесі ретінде оркестр шығармашылығын жаңа туындылармен толықтырды.

2020 жылы 20 желтоқсанда «Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес «Мәдениет туралы» 2006 жылғы 15 желтоқсандағы ҚР Заңының 21-бабының 1-тармағы бойынша ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің «Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі» республикалық мемлекеттік кәсіпорны «Ұлттық» мәртебесіне ие болды. Бұл – оркестрдің ұлттық өнерді жоғары бағалап, келешек ұрпақтың санасына сіңірудегі өлшеусіз еңбегі үшін берілген лайықты мәртебе. Бүгінде ұлттық оркестрдің бас дирижерлік тізгінін «Дарын» жастар сыйлығының лауреаты, жалынды да жігерлі Абылай Тілепберген ұстап келеді. Абылай Тілепберген көптеген республикалық және халықаралық байқауларда қазақтың қара домбырасының қоңыр үнін аса жоғары деңгейде әлемге танытып келе жатқан дарын иесі. Жас дирижердің оркестр бағдарламасына батыл енгізген тың да жаңа шығармалары көзі қарақты қалың көрерменнің ізгі ілтипаты мен зор ықыласына бөленіп келеді. Ұлттық оркестрдің дирижеры Қазақстанның мәдениет қайраткері, талантты өңдеуші Жексен Айсынның орны ерекше. Дирижердың басқаруымен орындалатын әр шығарма өзіндік қолтаңбасымен қалың көрерменді қуантып келеді. Оркестр ұжымында музыкалық білімі жоғары 80-ге тарта кәсіби музыка мамандары, еліміздің мәдениетінің өркендеу жолында еңбек етіп жүрген ҚР мәдениет қайраткерлері, мәдениет саласының үздіктері, өнер-мәдениет саласы бойынша мемлекеттік стипендия иегерлері қызмет атқарады. Әр аспапты жоғары деңгейде меңгерген ұлттық оркестр артистері ұлттың рухын көтеріп, мәдениеттің беделін асқақтатып келеді. Ұлттық оркестр 90 жылдығы қарсаңында ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігің қолдауымен Еуропа мәдениетінің төрі Италия мемлекетінің астанасы Рим, Неаполь қалаларына халықаралық деңгейде ұйымдастырылыған «Көшпеділер әуені» концерттік бағдарламасымен гастрольдік сапарымен барды. Ұлттық оркестр бүгінгі күні өнерсүйер қауымға тың жаңа музыкалық жобаларды ұсынып келеді. Ауқымды жобалардың бірі – «Оркестр түні» жобасы. Көременнің көзаймына айналған бұл жоба көрермендіріміздің тарапынан жоғары деңгейде жақс қолдау тауып, ұлттық оркестрдің еліміздегі дәстүрлі және авторлық музыкалық жобасына айналып отыр. Сондай-ақ, 2022 жылы Құрманғазы оркестрінің базасында алғаш рет «Шертпе күй» дәстүрлі музыка фестивалі, 2023 жылы ұлттық оркестр бірінші рет «Құрманғазы атындағы XII республикалық халық аспаптарында орындаушылар конкурсын» ұйымдастырды. Бұл ауқымды жобалар алдағы уақытта да еліміздегі дәстүрлі музыкалық мұрамызды дәріптеп жүрген жас таланттарды анықтау мақсатында өткізіліп тұрады. Ұлттық аспаптарға негізделеген қазақ музыка мәдениеті төрінен орын алған ұлттық музыка өнері мен мәдениетінің қарашаңырағы Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық халық аспаптар оркестрі қашанда ұлт руханиятының көшбасшысы болып қала береді. Аты аңызға айналған Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық халық аспаптар оркестрінің тарихи жылнамалары келер ұрпаққа қазақ халқының ғасырларға жалғасқан ұлттық құндылықтарын бұдан әрі жеткізе берері анық.